Na svetskom nivou više od 11 miliona osoba lišeno je slobode, pri čemu je od 2000. godine zatvorska populacija uvećana za oko 27%. Osobe koje se nalaze u zatvoru suočavaju se sa brojnim teškoćama, te se pokušava da se pronađu mehanizmi da se one prevaziđu ili makar umanje. Sa druge strane, problemima sa kojima se susreću deca čiji su roditelji u zatvoru ne posvećuje se dovoljna pažnja. Iako ne postoje precizni podaci procenjuje se da u Sjedinjenim Američkim Državama 2,6 miliona dece ima roditelja u zatvoru, odnosno oko 800 hiljada u Evropi.
Deca čiji su roditelji u zatvoru predstavljaju posebno ranjivu grupu i često se nazivaju nevidljivim žrtvama zatvorskog sistema. Reč je o deci koja posredno ispaštaju zbog postupaka svojih roditelja. „Gubitak roditelja“ zbog izvršenja zatvorske kazne često je praćen nerazumevanjem, diskriminacijom i stigmatizacijom. Sve ovo doprinosi da se kod deteta razviju mnogobrojne negativne posledice, stoga je potrebno usmeriti pažnju na pronalaženje načina na koje se ove posledice mogu umanjiti.
Osuđeno lice sa fotografijama svoje dece, Okružni zatvor u Beogradu, 2023. Autor fotografije: Ana Batrićević
Negativni efekti zatvaranja roditelja
Deca čiji su roditelji u zatvoru suočavaju se sa stresnim događajima, kao što su hapšenje, suđenje, boravak roditelja u zatvoru i njegov otpust. Brojne su reakcije koje prate ove situacije, a neke od njih su: zabrinutost, neizvesnost, usamljenost, sramota, strah, ljutnja, tuga i emocionalno povlačenje. Odlazak roditelja na izvršenje zatvorske kazne utiče na razvijanje raznovrsnih problema kod dece, a neki od njih su: anksioznost, depresija, poremećaji pažnje, agresivno ponašanje, zloupotreba droga i alkohola. Ova deca imaju i povećan rizik za finansijske poteškoće, jer dolazi do umanjenje prihoda i povećanja troškova kako bi se održali kontakti sa članom porodice koji je u zatvoru. Razlike u negativnim posledicama postoje u odnosu na to da li je u zatvoru otac ili majka. Zatvaranje majki je češće povezano sa depresivnim simptomima u odraslom dobu, dok je zatvaranje oca povezano sa depresijom, anksioznošću i posttraumatskim stresnim poremećajem. Razlike postoje i u odnosu na to sa kim živi dete čiji je jedan roditelj u zatvoru. Kada se otac nalazi u zatvoru, deca najčešće žive sa majkama (88%). Sa druge strane, svega 37% majki koje su u zatvoru navode da deca žive sa očevima. Pored problema koji se javljaju na dečjem uzrastu, nisu zanemarljivi ni problemi u odraslom dobu, te su ova deca u većem riziku da u odraslom dobu čine krivična dela.
Problemi sa kojima se suočavaju deca čiji su roditelji u zatvoru su mnogobrojni, a karakteristike kao što su godine starosti deteta, dužina tajanja kazne, odnosi u porodici, stabilnost odnosa sa detetom i dostupnost podrške uticaće na to kako će dete reagovati. Dodatno, treba imati u vidu da je određen broj roditelja u zatvoru zbog učinjenog krivičnog dela kojim je oštećen član porodice, te da porodično okruženje nije u svakom konkretnom slučaju najbolje za dete.
Kako smanjiti negativne efekte
Kontakti dece i roditelja mogu se odvijati se putem poseta, telefonskih razgovora i pisama. Kada je reč o posetama, koje su najpoželjniji vid održavanja kontakta, postoje određeni problemi. Tu pre svega možemo navesti zatvorsko okruženje koje kod deteta može izazvati strah i nesigurnost. Dodatno, ne treba zanemariti i troškove putovanja do zatvora, ali i konfliktne odnose osuđenog roditelja i osobe koje brine o deci. Sve navedeno doprinosi da se kontakti putem poseta retko realizuju. Prema nekim podacima, više od polovine roditelja imaju maloletnu decu koju nisu videli nijednom tokom izvršenja zatvorske kazne. Ovaj podatak je zabrinjavajući jer deca koja češće posećuju roditelje doživljavaju manje negativnih emocija i niži nivo otuđenosti od roditelja.
Kako bi se nadomestio nedostatak poseta, mogu se koristiti pisma i telefonski razgovori. Komunikacija putem pisama pored niskih troškova omogućava i njihovo ponovno čitanje. Međutim, ovaj vid komunikacije može biti otežan ukoliko deca ne znaju da čitaju i pišu. Telefonski razgovori predstavljaju dobar način komunikacije, ali problem može predstavljati činjenica da vreme telefonskih razgovora nije usklađeno da rutinom deteta.
Prepoznajući potrebe dece, u međunarodnoj praksi razvijeni su raznovrsni programi koji imaju za cilj pružanje podrške deci i roditeljima i obezbeđivanje kvaliteta kontakata. Neki od tih programa su edukacije za roditelje, posete prilagođene deci, kao i video komunikacija između dece i roditelja.
Dodatno, a u cilju smanjenja negativnih efekata koje zatvaranje roditelja ostavlja na decu, treba razmatrati i češću primenu alternativnih sankcija, posebno kada je reč o učiniocima lakših krivičnih dela, nehatnim i primarnim učiniocima, ukoliko se proceni da se na takav način može postići svrha kažnjavanja.
Stanje u Srbiji
U Srbiji potrebe dece čiji se roditelji nalaze u zatvoru nisu na pravi način prepoznate. Stoga, a kako bi se odgovorilo na njihove potrebe, neophodno je uspostaviti sistem evidencije ove dece, koji bi nam dao preciznu sliku o brojnosti i njihovim karakteristikama. Ovo je prvi korak koji bi nam omogućio da se na adekvatan način bavimo njihovim potrebama i problemima.
U Srbiji su Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija definisana prava osuđenih koja mogu uticati na održavanje kontakta između roditelja i dece: prava osuđene žene koja ima dete, pravo na posete, pravo na posete u posebnoj prostoriji, pravo na dopisivanje i telefonske razgovore. Pored toga, sa aspekta održavanja kontakata sa decom značajna su i sledeća proširena prava i pogodnosti: prošireno pravo na broj poseta; prošireno pravo na prijem poseta bez nadzora u prostorijama za posete; prošireno pravo na prijem poseta u posebnim prostorijama; prošireno pravo na prijem poseta izvan zatvora; slobodan izlazak u grad; poseta porodici i srodnicima o vikendu i praznicima; nagradno odsustvo iz zatvora do sedam dana u toku godine i korišćenje godišnjeg odmora izvan zatvora.
Navedena prava i pogodnosti, iako mogu uticati na kontakte između roditelja i dece nisu primarno usmerena i fokusirana na potrebe dece. Na primer, ako se osvrnemo na proširena prava i pogodnosti njih ne mogu ostvariti svi osuđeni već samo oni koji se dobro vladaju, zalažu i ostvaruju napredak u programu postupanja. U tom smislu je jasno da će kontakti roditelja i dece u velikoj meri zavisiti od njegovog ponašanja u zatvoru. Dodatno, zbog udaljenosti zatvorskih objekata, finansijske situacije, arhitekture zatvora, straha, narušenih porodičnih odnosa i mnogih drugih faktora kontakt između roditelja i deteta može biti znatno otežan. Stoga se nameće potreba da budu posebno definisana prava osuđenog na posete dece, ali i da se stvore adekvatni uslovi za uspostavljanje i održavanje kontakta između roditelja i dece, posebno na planu aktivnosti pripreme porodice, dece i osuđenog za kontakte.
Vera Petrović