Istorijski razvoj i značaj dokumentarne fotografije
Od svog postanka, fotografija je istovremeno predstavljala i oblik umetnosti i medijum za istraživanje društva. Nastanak fotografije i sociologije odvijaju se skoro istovremeno, početkom 19. veka, kada je Ogist Kont postavio temelje sociologije kao nauke, a Luj Dager izumeo dagerotipiju, jednu od prvih tehnika pravljenja fotografija. Tako se prve dokumentarne fotografije razvijaju paralelno sa razvojem sociologije kao nauke, omogućavajući ne samo istraživanje društva, već i predstavljanje vizuelnih istraživačkih uvida u štampanim medijima, iz čega početkom 20 veka nastaje fotožurnalizam. Kako u sebi sadrže brojne „neverbalne istine“ na osnovu kojih se stvarnost može rekonstruisati I predstaviti široj javnosti, dokumentarne fotografije i danas imaju veliku saznajnu vrednost.
Fotografija 1. Osuđeno lice i istraživač tokom fotografisanja za potrebe projekta PrisonLIFE, Okružni zatvor u Beogradu, 2023. godine. Autor fotografije: Ana Batrićević
Fotografija kao istraživački metod
Šira primena vizuelnih sredstava u sociologiji podstaknuta je tek 1974. godine, nakon objavljivanja članka Hauarda Bekera pod nazivom „Fotografija i sociologija“. U ovom tekstu navodi se niz tačaka preklapanja fotografije i sociologije, pre svega u smislu tema i problema kojima se bave, pri čemu se ističe da su u pitanju dva moguća načina istraživanja društva.
U današnjem društvu fotografija zauzima značajno mesto, što potvrđuju i reči teoretičara novih medija, Leva Manoviča da živimo u „fotografskoj kulturi“ u kojoj dominiraju slike koje su lako dostupne i u virtuelnom i u javnom prostoru, zahvaljujući jednostavnom pristupu globalnim vizuelnim medijima. Smatra se da danas primenu fotografisanja u istraživanju društva treba posmatrati u kontekstu koji prevazilazi metodološke i teorijske granice.
Poslednjih nekoliko decenija, sve više istraživača iz društveno-humanističkih nauka uključuje fotografiju u svoj rad, bilo u terenskim istraživanjima, bilo u različitim formama primenjeno-naučnih aktivnosti. Ovaj metodološki iskorak vremenski se poklapa sa širim vizuelnim i slikovnim zaokretom i nastankom koncepcije o vizuelnoj kulturi krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. veka u većini društvenih i humanističkih nauka, uključujući i sociologiju i antropologiju. U Srbiji se šira primena fotografskog metoda u društvenim naukama vezuje za institucionalizaciju vizuelne antropologije i vizuelne sociologije tokom prve decenije 21. veka.
Fotografija 2. Fotografije napravljene za potrebe projekta PrisonLIFE, Okružni zatvor u Beogradu, 2023. godine. Autor fotografije: Ana Batrićević
Osim estetske, tj. umetničke, primena fotografisanja kao metoda prikupljanja podataka u društvenim naukama ima i praktičnu stranu. Tradicionalni metodi prikupljanja podataka često nose sa sobom određena ograničenja, što osobito dolazi do izražaja kada se istraživanje odnosi na ranjive grupe. Nasuprot tome, vizuelni istraživački metodi, a posebno fotografija, pokazali su se izuzetno korisnim prilikom rada sa osobama koje pripadaju marginalizovanim grupama. Zato se fotografija smatra sredstvom koje može olakšati pristup izvorima i učesnicima istraživanja i doprineti bogatstvu i kvalitetu prikupljenog materijala.
Ali, u antropološkim istraživanjima fotografija ne mora predstavljati samo metod već može biti i predmet istraživanja. Fotografija tada predstavlja umetničku dokumentaciju koja opisuje, interpretira, ali i osporava i izvodi informacije, omogućavajući organizaciju i artikulaciju prošlosti i sadašnjosti.
Dokumentarna fotografija kao svedočanstvo moralne i socijalne klime u zatvorima
Moralna i socijalna klima u zatvorima, kao jedan od ključnih faktora od kojih zavisi kvalitet zatvorskog života, a samim tim i uspešnost resocijalizacije osuđenih lica, ne može se u potpunosti spoznati, niti opisati široj javnosti primenom isključivo standardnih istraživačkih metoda. Naučna relevantnost rezultata koji se dobijaju primenom MQPL (Measuring the Quality of Prison Life) skale je nesporna, ali se stiče utisak da se kompletna slika o stanju i odnosima u zatvorima stiče tek kada se narativnom doda i vizuelni aspekt u formi dokumentarnih fotografija.
Fotografija 3. Istraživač fotografiše osuđeno lice tokom slobodnog vremena za potrebe projekta PrisonLIFE, Okružni zatvor u Beogradu, 2023. godine. Autor fotografije: Nikola Drndarević
Veliki broj izuzetno snažnih dokumentarnih fotografija iz svakodnevnog života osuđenih lica u Okružnom zatvoru u Beogradu prvi je objavio 2016. godine naš uvaženi fotograf i antropolog Igor Čoko, u svojoj foto monografiji „Iza rešetaka“. Primenu programa resocijalizacije osuđenih lica kroz rad sa psima, a zatim i sa konjima u Kazneno-popravnom zavodu u Sremskoj Mitrovici, fotografisala je autorka ovog teksta, beležeći pri tome dirljive trenutke interakcije između ljudi i životinja. Ove fotografije nastajale su spontano, prateći ustaljeni režim rada osuđenih lica sa psima i konjima, te predstavljaju autentična svedočanstva o primeni ovih inovativnih programa resocijalizacije. One su objavljene u monografijama „Druga šansa“ (2019) i „Sloboda u krugu“ (2021) u izdanju Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja u Beogradu i predstavljene na nekoliko izložbi fotografija.
U pitanju su foto priče, ili foto narativi, kao oblik narativnog pristupa fotografiji, putem kojeg istraživač „priča priču“ na osnovu serije fotografija koje u sebi sadrže višeslojne informacije o predmetu istraživanja. Na taj način, akademsko pisanje se širi izvan tradicionalnih granica, a pričanje priče postaje osoben kvalitativni način istraživanja. Dokumentarne fotografije autorke ovog teksta našle su svoje mesto i u koautorskim monografijama “Susret društvenog i biološkog ozelenjavanje zatvorskih zajednica” (2020) i “Moralna i socijalna klima u zatvorima” (2024), takođe u izdanju Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja u Beogradu, s tim što u ovim publikacijama one prevashodno imaju funkciju da čitaocima dočaraju okruženje o kojem se govori i uslove života u njemu, pre nego da ispričaju lične priče učesnika istraživanja.
Fotografija 4. Monografija Druga šansa: rad osuđenika sa psima u KPZ Sremska Mitrovica. Autor fotografije: Ana Batrićević. Autor fotografije: Ana Batrićević
Fotografija kao način da se šira javnost upozna sa uslovima zatvorskog života
Relevantnost fotografije, a posebno dokumentarne, za antropološku komunikaciju i analizu proizlazi i iz činjenice da je neverbalni jezik foto realizma razumljiv na univerzalnom nivou – kako interkulturalno tako i u različitim kulturama. Fotografiju odlikuje specifičan odnos i prema prošlosti i prema sadašnjosti, koji omogućava da se određene informacije, odnosno iskustva naglašavaju, ali i kritikuju dekonstrukcijom jezika dokumentarnog i skeptičnim iščitavanjem dokumentarnih autentičnosti. Tako umetnička dokumentacija postaje jedan otvoren i uvek promenljiv izvor informacija, čije se značenje otkriva kroz dijalog, razmenu mišljenja i aktivno učešće svih relevantnih subjekata.
Dokumentarna fotografija dopušta da šira javnost ostvari uvid u uslove života u zatvorima i izazove sa kojima se osuđena lica i zaposleni u njima svakodnevno suočavaju. Time se doprinosi borbi protiv stereotipa, diskriminacije i stigmatizacije osuđenih lica, što je veoma važno za njihovu uspešnu socijalnu reintegraciju. Istovremeno, brišu se granice između sveta „iza rešetaka“ i „sveta slobode“, dok u fokusu ostaju životne priče i osećanja „običnih“ ljudi sa obe strane. Fotografija je i moćno sredstvo za iniciranje pozitivnih društvenih promena, budući da vizuelni utisak često može biti veoma snažan, te i fotografije napravljene u zatvorskom okruženju treba posmatrati i sa tog aspekta.
Fotografija 5. Osuđena lica razgledaju fotografije napravljene tokom praćenja primene programa rada sa konjima, Kazneno-popravni zavod u Sremskoj Mitrovici, 2019. godine. Autor fotografije: Ana Batrićević
Doprinos fotografije resocijalizaciji osuđenih lica
Foto priče koje su napravljene lično od strane istraživača imaju kako naučnu tako i umetničku vrednost U njima autor kroz svoju priču, odnosno priče drugih predstavlja i analizira određenu pojavu. Iako su veoma lične, one su oblikovane određenim globalnim, socijalnim, kulturološkim i istorijskim kontekstima i prenose određene grupne i socijalne vrednosti i ograničenja. Međutim, postavlja se pitanje kakav je efekat fotografisanja na uspešnost resocijalizacije osuđenih lica koja su na njima predstavljena? Jedan primer može ukazati na značaj fotografije i njene kapacitete da doprinese resocijalizaciji. Tokom višemesečnog fotografisanja rada osuđenih lica sa konjima u Kazneno-popravnom zavodu u Sremskoj Mitrovici 2019. godine autor ovog teksta štampao je fotografije koje su nastajale tokom terenskog istraživanja i delio ih osuđenim licima, koja su imali pravo da ih zadrže . Ona su potom imala priliku da međusobno diskutuju i razmenjuju utiske o fotografijama, ali i da ih pokažu članovima svojih porodica prilikom poseta ili odlaska kućama za vikend ili odmor. U tom smislu, fotografije su podstakle osuđena lica da izraze i podele svoje utiske o programu rada sa konjima, ali i omogućile njihovim porodicama da steknu detaljniji i potpuniji uvid u njihov rad na tom programu, , te te da im pruže podršku.
Fotografija 6. Osuđena lica razgledaju fotografije napravljene tokom praćenja primene programa rada sa konjima, Kazneno-popravni zavod u Sremskoj Mitrovici, 2019. godine. Autor fotografije: Ana Batrićević
Ana Batrićević