Period srednjeg veka i turske vladavine
O postojanju zatvora u feudalnoj Srbiji svedoče manastirske hrisovulje (Hrisovulja svetog Đorđa Skopskog iz 1299., Svetostefanska iz 1313. i Arhanđelovačka iz 1348. godine), u kojima se, pored telesnih i smrtne kazne pominje i tamnica. Dušanov zakonik iz 1349. je poznavao više vrsta lišenja slobode, uključujući državne, crkvene i vlasteoske tamnice, tamnicu na carskom dvoru. Prema Dušanovom zakoniku, tamnica na neodređeno vreme mogla se izreći „kaluđeru koji zbaci kaluđerske haljine“ i „protiv pijanica“. Lišenje slobode pojavljuje se i kao mera za čuvanje okrivljenih i dužnika. U vreme turske vladavine, prestali su da važe do tada doneti zakoni, a sporovi su rešavani prema običajnom pravu.
Period od oslobođenja od turske vlasti do Prvog svetskog rata
Tokom borbe za oslobođenje od turske vlasti usvajaju se propisi koji se primenjuju na oslobođenim teritorijama. Karađorđev kriminalni zakonik iz 1807. godine propisivao je kaznu lišenja slobode ili „aps“, za učinioce lakših krivičnih dela. Aps je nekada izrican zajedno sa drugom kaznom, kao što je telesna, a nekada je osuđeni držan u apsu i nakon izvršene telesne kazne dok ne nadoknadi štetu.
Fotografija 1. Pogled na Nebojšinu kulu u Beogradu, koja je za vreme turske vlasti služila kao zatvor.
Izvor: https://digitalna.nb.rs/view/URN:NB:RS:SD_F0CEC658F0854DA35C1559F2F5E00168
Zakon vojeni iz 1839. godine poznavao je zatvor i robiju do jedne godine, koje je svrstavao u „stroge kazne“, kao i „tešku tamnicu“ i „robiju do pet godina“, koje je svrstavao u „kazne najstrožije“. I Ustrojenije sudova okružnih iz 1840. godine razlikovao je nekoliko oblika lišenja slobode: robiju (doživotnu ili privremenu, sa težim ili lakšim gvožđem ili bez gvožđa), zatočenje (večno ili privremeno) i zatvor (lakši javni ili domaći).
Fotografija 2. Kaznionica u Lepoglavi, formirana 1855. u vreme austrijske vladavine, a proširena 1913-1914. godine, uoči Prvog svetskog rata, kada je izgrađena nova zgrada u formi savremenih zatvorskih objekata.
Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Lepoglava_1880_F._Kikerec.jpg
Krivični zakonik Kneževine Srbije iz 1860. godine predviđao je robiju i zatočenje za zločine (teža dela), a kaznu zatvora za prestupe i istupe (lakša dela). Ove kazne izvršavane su u „robijašnicama“, u kojima je jedini kriterijum za klasifikaciju bio pol osuđenih. Učiniocima nekih težih krivičnih dela (razbojništvo, izazivanje požara i hajdukovanje), uz lišenje slobode određivano je stavljanje u okove i težak rad. Zatočenje je predstavljalo blažu kaznu od robije, i izricalo se političkim delinkventima. Izvršavalo se u posebnim zatvorima ili posebnim odeljenjima robijašnica, s tim što zatočena lica nisu morala da rade, a mogla su se odevati i hraniti o sopstvenom trošku.
Fotografija 3. Zgrada Uprave grada Beograda izgrađena oko 1864. godine, u čijem podrumu se nalazio zatvor, poznat pod nazivom Glavnjača. Izvor: Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta, Beograd 1960. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Glavnja%C4%8Da.jpg
Izvršenje kazne lišenja slobode u Srbiji u tom periodu kritikovali su autori novog projekta Krivičnog zakonika Srbije iz 1910. godine. Oni su isticali da se kazna zatvora i robije ne izvršavaju po bilo kakvom sistemu, te da je razlika u izvršenju između njih skoro izbrisana. Oni su naveli da lica osuđena na robiju i lica osuđena na zatvor kaznu izdržavaju zajedno, kao i da maloletnici izdržavaju kazne sa odraslima. Oni su podvukli da lica lišena slobode nisu bila radno angažovana, kao i da se kod njih nije mogao uočiti napredak u prevaspitanju. Osuđena lica su najčešće puštana na slobodu pre izdržane kazne zbog prenaseljenosti zatvora. Projekat novog Krivičnog zakonika predviđao je uvođenje progresivnog sistema u izvršenje kazne lišenja slobode u Srbiji, ali nikada nije bio usvojen kao zakon. U nedostatku jedinstvenog propisa, u Srbiji je do okončanja Prvog svetskog rata postojalo nekoliko različitih kaznenih sistema. U kaznenim zavodima u Nišu, Skoplju, Požarevcu i Podgorici postojao je sistem zajedničkog zatvora, dok je u zavodima u Lepoglavi, Staroj Gradiški, Sremskoj Mitrovici i Zenici bio zastupljen irski progresivni sistem.
Fotografija 4. Pogled na zatvor na Adi Ciganliji u Beogradu, koji je postojao od 1920. do 1954. godine. Fotografija je objavljena u novinama 1929. godine. Izvor: https://kaldrma.rs/sing-sing-na-cukarici/
Period između Prvog i Drugog svetskog rata
Nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a potom i Kraljevine Jugoslavije, otpočelo se sa izradom novog krivičnog zakonika, koji je usvojen 1929. godine. Tako je od 1930. godine, kada su na snagu stupili pomenuti Krivični zakonik i Zakon o izvršenju kazni lišenja slobode, uveden jedinstveni krivičnopravni sistem koji je bio na snazi do 1941. Kazne lišenja slobode bile su robija i zatočenje, izvršavane su po pravilima irskog progresivnog sistema, a klasifikacija osuđenih vršena je prema: vrsti i dužini kazne, polu, starosti i ličnim osobinama. Tretman osuđenih zavisio je od vrste izrečene kazne lišenja slobode, ali i od ličnih karakteristika. Rad osuđenih bio je obavezan, uz mogućnsot izbora vrste rada prema njihovim sposobnostima i afinitetima. Zavodi su bili obavezni da maloletnicima pruže obrazovanje, a rad maloletnika morao je biti u skladu sa njihovim psiho-fizičkim sposobnostima.
Fotografija 5. Detalj iz svakodnevice u zatvoru na Adi Ciganliji u Beogradu, koji je postojao od 1920. do 1954. godine. Fotografija je objavljena u novinama 1929. godine. Izvor: https://kaldrma.rs/sing-sing-na-cukarici/
Period narodno-oslobodilačke borbe i neposredno po okončanju Drugod svetskog rata
Tokom narodno-oslobodilačke borbe i po zavšetku Drugog svetskog rata pristupilo se izgradnji pravnog poretka u novoformiranoj državi. Zakon o vrstama kazni iz 1945. godine je predviđao lišenje slobode i lišenje slobode sa prinudnim radom. Ova oblast detaljnije je uređena Privremenim uputstvom o izvršenju kazni iz 1945. godine, koje kaznene zavode prvi put počinje nazivati kazneno-popravnim zavodima. Tada su prihvaćene ideje prevaspitanja, skupnog izdržavanja kazne i klasifikacije osuđenih. Pravilnik o kućnom redu u kazneno-popravnim domovima i okružnim i sreskim zatvorima FNRJ usvojen je 1947. godine i njime su bila uređena najznačajnija pitanja iz ove oblasti. Pravilnik je propisivao i svrhu izvršenja kazne, stavljajući u prvi plan prevaspitavanje i osposobljavanje za koristan život u slobodi.
Zakon o izvršenju kazni iz 1948. godine predviđao je specifičnu varijantu progresivnog sistema. On je polazio od osnovne ideje irskog progresivnog sistema u smislu napredovanja tokom izvršenja, s tim što je uveo eliminisanje prve, ćelijske, faze, kao i različite sisteme stimulacije tokom prevaspitanja. Principi ovog sistema su: zajednički boravak osuđenih, klasifikacija, humanizacija, resocijalizacija i individualizacija tretmana. Osuđena lica imala su pravo na osmočasovni rad, nedeljni odmor, nagradu za rad, zdravstvenu zaštitu, dopisivanje sa bliskim licima.
Period bivše Jugoslavije
Ideja resocijalizacije osuđenih doslednije je realizovana usvajanjem Zakona o izvršenju kazni, mera bezbednosti i vaspitno-popravnih mera 1951. godine, kojim je prvi put u naš pravni sistem uvedena postpenalna zaštita. Naša zemlja je potom ratifikovala Skup standardnih minimalnih pravila o postupanju sa prestupnicima iz 1955. godine. Tada je uveden sistem krivičnih sankcija koji najviše podseća na današnji. Novi Zakon o izvršenju krivičnih sankcija iz 1961. predvideo je osnivanje otvorenih kazneno-popravnih ustanova i uvođenje opservacije ličnosti osuđenih na početku izdržavanja kazne. Osuđenima su date veće pogodnosti, a uvedena je i radna terapija.
Nakon stupanja na snagu Krivičnog zakona SFRJ 1977. godine, izvršenje kazne zatvora idetaljno je regulisano republičkim i pokrajinskim zakonima o izvršenju krivičnih sankcija. Primena Zakona o izvršenju krivičnih sankcija iz 1997. godine donela je brojne promene u zatvorima u Srbiji, jer je on obuhvatao sve odrednice Evropskih zatvorskih pravila, čime je omogućen njihov razvoj u pravcu modernih ustanova za izvršenje kazni lišenja slobode.
Ana Batrićević