Uvod
Kao i svi drugi članovi društva, osobe sa različitim oblicima i stepenima ometenošću mogu prekršiti zakonske norme i naći se pred izvršenjem kazne zatvora. Istraživanja koja su se bavila postupanjem prema osobama sa ometenošću u krivičnom postupku i tokom izvršenja kazne zatvora uočila su brojne nejednakosti kojima su izložene, uključujući neprilagođenost okruženja ili nedostupnost odgovarajućih usluga tretmana i rehabilitacije.
Postupanje prema osobama sa ometenošću koja su u sukobu sa zakonom zavisi od više faktora. Od velikog su značaja preovlađujući društveni stavovi prema prestupnicima sa ometenošću, ali generalno i prema osobama sa ometenošću. Ipak, kao najuticajniji, izdvaja se uređenost sistema krivičnog pravosuđa, socijalnih službi i drugih odgovarajućih pružalaca usluga pomoći, podrške i zaštite. Funkcionalnost navedenih sistema, u interakciji sa adekvatnim zakonodavstvom u oblasti mentalnog zdravlja, preduslov je za oblikovanje odgovarajuće društvene rekacije. Posledično, način na koji funkcionišu socijalne i druge odgovarajuće službe može uticati na način na koji se učinioci tretiraju u sistemu krivičnog pravosuđa.
Upravljanje zatvorima u kojima kaznu izvršavaju osuđenici sa ometenošću podrazumeva obezbeđivanje određenih preduslova. U literaturi se navode pogodnosti koje obuhvataju ne samo prilagođavanje okruženja i sadržaja aktivnosti, već i celokupne infrastrukture, odnosno izgradnju i održavanje objekata koji podržavaju usluge pomoći, podrške i zaštite. Pored toga, nužni preduslovi su i kontinuiranost u održavanju socijalnih kontakata, prvenstveno kontakata sa porodicom osuđenika, kao i poštovanje defektološkog principa kontinuiranosti rehabilitacionog tretmana i bavljenja rekreativnim i željenim slobodnim aktivnostima.
O testiranju na neurorazvojne poremećaje i tretmanu osuđenih lica sa različitim oblicima ometenosti
Osobe sa različitim vidovima ometenosti, uključujući intelektualnu ometenost i granična stanja inteligencije, ne dobijaju potrebnu stručnu podršku i tretmanske usluge u zatvoru. Zatvorsko okruženje je posebno teško osobama sa ometenošću da u njemu funkcionišu. To se, najpre, javlja zbog strukturalnih, proceduralnih i komunikativnih barijera koje su zatvorskom okruženju svojstvene, a koje isključuju i stavljaju u nepovoljniji položaj ovu grupu osuđenika.
Osuđena lica sa smetnjama u učenju ili nižim nivoom pismenosti često nemaju dovoljno razvijene verbalne i adaptivne veštine ili veštine čitanja i pisanja. Veštine čitanja i pisanja su, pak, neophodne kako bi se osuđenici uključili u tretmane, terapije ili obuke u zatvoru, a svakako su nužne za uspešnu socijalnu reintegraciju nakon izlaska iz zatvora.
Sa druge strane, osuđenicima sa oštećenjem sluha najtežeg stepena, odnosno gluvim osuđenicima neke usluge su nedostupne bez obzira što imaju na njih zagarantovano pravo na osnovu trajnog invaliditeta. Konkretno, uskraćen im je tumač znakovnog jezika na prijemnom odeljenju, onemogućen pristup obrazovnim aktivnostima, a nailaze i na barijere pri radnom angažovanju. U mnogim slučajevima gluvi osuđenici ističu da uskraćivanje komunikacije i nerazumevanje onoga šta se dešava oko njih vodi ka osećanjima zbunjenosti i izolovanosti, ali i nemogućnosti da prate zatvorski režim na isti način kao ostali osuđenici. Ovakav položaj se, prema tvrdnjama samih osuđenika, direktno odražava na njihovo mentalno zadravlje i odnos sa drugim osuđenicima, kao i sa zatvorskim osobljem.
Prateći efekate programa skrininga na ispodprosečna ili granična stanja inteligencije kod osuđenih lica u prijemnom odeljenju u tri zatvora u Engleskoj, uočen je niz pozitivnih promena. Naime, uprave ovih zatvora su samoinicijativno izvršile izvesna prilagođavanja iako im nadležno Ministarstvo pravde nije obezbedilo potrebne resurse. Konkretno, osuđenicima kod kojih je skriningom ukazano na moguće prisustvo ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti ili problema u učenju su ponuđeni neki od brojnih programa učenja i obuke u zatvoru, kao i priprema za otpust, uključujući upućivanje na odgovarajuće servisne resurse i usluge u zajednici. Kako bi se obezbedila kontinuiranost u tretmanu i nakon otpusta, ovi osuđenici su, takođe, bili upućeni i na postojeće službe rehabilitacije i edukacije i psihološke podrške u zatvoru, a koje su počele da sarađuju sa sličim službama van zatvora, potvrđujući značaj na naučnim dokazima potvrđene prakse.
O otpuštanju iz zatvora i socijalnoj reintegraciji osuđenih lica sa ometenošću
Nakon otpuštanja iz zatvora, osuđenici ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti su često bez odgovarajućeg zaposlenja i sa ograničenim društvenim kontaktima. Uz to, ovi osuđenici dobijaju nedovoljno podrške u zajednici, a česti su i ponovni informativni razgovori sa policijom. U odnosu na procenu rizika, veća je verovatnoća da će osuđenici ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti biti ocenjeni kao srednji stepen rizika od ponovnog vršenja krivičnih dela nakon izlaska iz zatvora nego osuđenici iz opšte populacije.
Prema rečima bivših osuđenika ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti, nakon izlaska iz zatvora izostaje međusobno poštovanje između njih, kao korisnika usluga sa jedne strane, i osoblja iz službi socijalne zaštite, uslovnog otpusta ili zdravstvene zaštite, kao pružalaca usluga sa druge strane. Sve to otežava položaj osuđenih lica u post-penalnom periodu.
Važno je napomenuti da profesionalna rehabilitacija ima značajan uticaj na zapošljavanje osuđenih lica sa ometenošću nakon otpusta iz zatvora, kao i da postoji dosledan i pozitivan odnos između korišćenja bilo koje vrste rehabilitacione usluge i nalaženja posla.
Rezultati nekih istraživanja o povratu osuđenika ometenošću
Kada je reč o povratu osuđenika ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti, preko 80% je ranije osuđivano na kaznu zatvora, dok se 45% njih vratilo u zatvor u roku od dve godine nakon otpusta na slobodu u poređenju sa samo 20% osuđenika iz opšte populacije. Prema podacima iz druge studije, stopa povrata iznosi 41% u ovoj populaciji.
Istraživanja ističu i karakterističan obrazac povrata. Naime, osuđenici ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti ili sa drugim razvojnim smetnjama su rizična grupa za povrat, imajući u vidu njihova iskustva pre lišavanja slobode i ograničenu stručnu obuku i obuku u vezi sa poslom koju su pohađali u zatvoru.
Drugi autori su, pak, ispitivali od čega povrat u ovoj populaciji osuđenika zavisi. Prethodna istorija činjenja krivičnih i prekršajnih dela, tačnije broj prethodnih dela, vršenje krivičnih dela protiv imovine i krivičnih dela vezanih za opojne droge, zatim kršenje uslovnog otpusta i istoriju zloupotrebe supstanci potvrđeni su kao značajni faktori povrata. Povrat je doveden u vezu i sa nestabilnim ili neodgovarajućim smeštajem i nezaposlenošću, a veliki uticaj ima i istorija psihijatrijskih stanja ili poremećaja.
Zaključak
Imajući u vidu sve navedeno, reintegracija osuđenika i prevencija povrata kroz programe obuke i pomoć pri zapošljavanju je važna za sve osuđeničke populacije, uključujući i osuđenike sa različitim oblicima i stepenima ometenosti. Ovi osuđenici su grupa sa složenom istorijom i karakteristikama. Njihova uspešna socijalna reintegracija predstavlja izazov ne samo stručnim službama, odnosno servisima za pružanje podrške, već i kazneno-popravnom sistemu u celini. Zbog toga bi rana identifikacija osoba sa smetnjama u učenju ili bilo kojim drugim vidom razvojnih poremećaja ili tipom ometenosti odraslog doba bila od vitalnog značaja za uspešnost izvršenja kazne zatvora.
Uspostavljanje programa obuka, izgradnja kapaciteta i senzibilizacija zaposlenih, pre svega tretmanskih službenika i pripadnika službi obezbeđenja, važna je i za prepoznavanje razvojnih smetnji i pružanje adekvatne podrške u zatvorskom okruženju. Kada je reč o osuđenim licima ispodprosečnih intelektualnih sposobnosti, programi za razvoj adaptivnih i socijalnih veština zasnovani na postulatima defektološke nauke bi mogli biti ključni za pozitivno prilagođavanje životu u zatvoru i aktivno učestvovanje u zatvorskim aktivnostima.
Milena Milićević i Ljeposava Ilijić
Napomena: Tekst je delom preuzet iz naučnog članka Milićević, M. & Ilijić Lj. (2022). Osobe sa intelektualnom ometenošću i kršenje zakonskih normi – o pojedinim karakteristikama populacije i izazovima u izvršenju kazne zatvora. Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, 41(1), 41-53.