Uvođenje kazne doživotnog zatvora u krivično zakonodavstvo Republike Srbije
Kazna doživotnog zatvora uvedena je u krivičnopravni sistem naše zemlje umesto kazne zatvora u trajanju između 30 i 40 godina izmenama i dopunama Krivičnog zakonika Republike Srbije (u daljem tekstu: KZRS), usvojenim 21. maja 2019. na snazi od 1. decembra 2019. godine. Kao i kazna zatvora, doživotni zatvor se može izreći samo kao glavna kazna, a propisuje se izuzetno uz kaznu zatvora za najteža krivična dela i najteže oblike teških krivičnih dela. Postoje situacije u kojima nije moguće izreći ovu kaznu: kada učinilac u vreme izvršenja krivičnog dela nije navršilo 21 godinu života, kada zakon predviđa da se kazna može ublažiti ili kada postoji neki od osnova za oslobođenje od kazne. Lice osuđeno na kaznu doživotnog zatvora može biti uslovo otpušteno nakon izdržanih 27 godina zatvora. Međutim, KZRS propisuje da kod pojedinih kvalifikovanih oblika 5 krivičnih dela sud ne može uslovno otpustiti osuđeno lice, bez obzira na to na koju kaznu je osuđeno. To su: 1) teško ubistvo 2) silovanje 3) obljuba nad nemoćnim licem 4) obljuba sa detetom i 5) obljuba zloupotrebom položaja. Za sva nabrojana krivična dela, pored kazne zatvora, propisana je i kazna doživotnog zatvora. Budući da lice osuđeno na kaznu doživotnog zatvora ostaje u zatvoru do kraja života, kao i da mu se u određenim slučajevima ne može dozvoliti uslovni otpust, uvođenje ove kazne izazvalo je brojne polemike u domaćoj naučnoj i stručnoj javnosti.
Moguće posledice kazne doživotnog zatvora na starenje osuđeničke populacije u Republici Srbiji
Ako se ostave po strani argumenti za i protiv uvođenja kazne doživotnog zatvora u krivičnopravni sistem Republike Srbije, ostaje činjenica da će izricanje ove kazne u budućnosti dovesti do toga da u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija poraste broj starih lica. Naime, čak i ako bi na izvršenje kazne doživotnog zatvora stupili relativno mladi, osuđeni na ovu kaznu ostajaće u zatvoru do kraja života. I u situacijama kada bi lica osuđena na kaznu doživotnog zatvora bila puštena na uslovni otpust (kod onih krivičnih dela kod kojih je to moguće prema odredbama KZRS), opet bi u pitanju bila lica starije životne dobi. Imajući u vidu da je u Srbiji uočeno starenje kompletne populacije, kao i da je prisutan trend porasta broja osuđenih lica starijih od 50 godina, može se očekivati da će izricanje kazne doživotnog zatvora samo dodatno doprineti starenju populacije lica na izdržavanju kazne zatvora. Zbog toga je sasvim umesno na vreme postaviti pitanje na koji način postupati sa sve većim brojem starijih lica na izdržavanju kazne zatvora, a da se ispoštuju njihova osnovna ljudska prava i uvaže njihove specifične zdravstvene, psihološke i socijalne potrebe, i to sa posebnim fokusom na lica kojima je izrečena kazna doživotnog zatvora.
Fotografija: Ana Batrićević
Kako odgovoriti na izazove starenja osuđeničke populacije u kontekstu doživotnog zatvora u Republici Srbiji?
Kao što je već istaknuto prilikom razmatranja mogućih odgovora na starenje osuđeničke populacije u Srbiji, potrebno je odlučiti da li će se primeniti pristup koji podrazumeva segregaciju (odvajanje osuđenih lica određene životne dobi od ostalih osuđenih lica) ili stanovište koje počiva na inkluziji (jednakom tretmanu i boravku starijih osuđenika sa ostalim osuđenim licima). Pri tome je istaknuto da bi najprimenljivije bilo rešenje koje podrazumeva prilagođavanje prostorija, programa, tretmana, bezbednosnih mera i zaposlenih u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija potrebama starijih osuđenih lica. U tom kontekstu, međutim, potrebno je ukazati na osobenosti osuđenih lica kojima je izrečena kazna doživotnog zatvora (bilo da je reč o starijim ili mlađim osobama) kao i na težinu krivičnih dela koja su ta lica učinila, potencijalnu opasnost koju oni mogu predstavljati za zaposlene u ustanovi za izvršenje krivičnih sankcija, ali i za ostala osuđena lica. U tom smislu, može se postaviti pitanje da li lica osuđena kaznu doživotnog zatvora treba izdvajati od ostalih osuđenih lica, bez obzira na to koliko godina imaju, i to ne zbog njihove životne dobi već zbog pomenutih bezbednosnih rizika. Sa druge strane, pitanje je i da li će lica kojima je izrečena kazna doživotnog zatvora predstavljati jednaku bezbednosnu pretnju po svoju okolinu u trenutku kada stupe na izdržavanje kazne doživotnog zatvora (kada su, na primer, još uvek mladi ili srednjih godina) i u trenutku kada stignu u pozne godine. U skladu sa tim, čini se da je najispravnije svakom osuđenom licu pristupiti individualno, u zavisnosti od njegove životne dobi i psiho-fizičkog stanja, uz prethodno obezbeđivanje uslova za normalan život svih starijih osuđenih lica tokom izdržavanja kazne zatvora.
Ivana Stevanović i Ana Batrićević