Suočavanje s percepcijom javnosti i izazovom uslovnog otpusta
Način postupanja sa licima osuđenim na kaznu zatvora tema je koja oduvek zaokuplja pažnju javnosti, čini se podjednako koliko i kaznena politika sudova. O ovom važnom pitanju, neretko se pored naučne i stručne javnosti, izjašnjavaju i oni koji ne poseduju odgovarajuće znanje, što u velikom broju slučajeva može voditi stvaranju moralne panike među građanima, ali i svojevrsnoj osudi, kako onih koji sude, tako i onih koji su zaduženi za izvršenje kazne zatvora. Dodatni problemi (polemike) javljaju se u situacijama kada sud izrekne kaznu koja je bliža zakonskom minimumu, a potom pod zakonom određenim uslovima uslovno otpusti osuđeno lice. Slično uslovnom otpustu, negodovanje javnosti postoji i pri primeni prevremenog otpusta, o čemu u većini sistema odlučuje organ uprave. Iako postoje brojna suprotstavljena stanovišta, može se zauzeti stav da savremeni sistemi izvršenja krivičnih sankcija počivaju na načelu humanog postupanja sa osuđenim licima, što bi u najširem smislu trebalo da pospeši njihovu uspešnu reintegraciju u regularne društvene okvire.
Međunarodni napori za ustanovljavanje standarda
Međunarodni dokumenti u ovoj oblasti, bez obzira da li su doneti pod okriljem Ujedinjenih nacija (UN) ili određenih drugih organizacija regionalnog karaktera, poput Evropske unije (EU) teže da ustanove standarde i pravila koja će voditi ostvarenju osnovnih ciljeva koji se ogledaju u već pomenutoj reintegraciji i smanjenju stope povrata. U materiji izvršenja kazne zatvora, u međunarodnim okvirima su najznačajnija Standardna minimalna pravila o postupanju sa zatvorenicima (Pravila) koja su usvojena na Prvom kongresu UN za sprečavanje kriminaliteta i postupanju sa prestupnicima, u Ženevi 1955. godine. Rezolucijom Generalne skupštine UN br. 70/175 od 17. decembra 2015. godine, usvojena su nova –revidirana Pravila (Mendela pravila). Pri donošenju novih Pravila, između ostalog se pošlo od Univerzalne deklaracije, kao i činjenice da je u periodu od gotovo pola veka donet niz međunarodnih ugovora, koji su ratifikovani od većine zemalja, poput Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravim, odnosno Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, kao i Konvencije protiv torture i drugih surovih, neljudskih ili ponižavajućih kazni ili postupaka i sl.
Fotografija: Ana Batrićević
Sistematizacija pravila za različite kategorije zatvorenika
Pravila su sistematizovana na sledeći način: Uvodne napomene, Opšta pravila i Pravila koja se odnose na posebne kategorije lica: (1) osuđeni zatvorenici; (2) zatvorenici sa psihičkim poteškoćama i / ili poremećajima zdravlja; (3) uhapšena lica / lica koja čekaju na suđenje; (4) civilni zatvorenici i (5) pritvorena lica protiv kojih nije podignuta optužnica. Svaka od zasebnih celina, suštinski se nadovezuje na Opšta pravila, odnosno bavi se specifičnostima pojedinih kategorija lica lišenih slobode. Ono što je važno napomenuti, između ostalog, jeste da Pravila teže da ustanove dobre opšte usvojene principe i prakse, ali i da ostavljaju prostor za stalni razvoj u materiji zatvaranja. Takođe, treba imati u vidu da su Pravila opšteg karaktera, primenjiva na sva zatvorena lica, ali isto tako ona u nedovoljnoj meri prepoznaju osobenosti pojedinih kategorija, poput žena ili maloletnih lica.
Svrha kazne zatvora
Zaštita društva od kriminaliteta i smanjenje stope recidivizma su svrha zatvorske kazne i sličnih mera kojima se neko lice lišava slobode, pri čemu se takva svrha može ostvariti jedino ukoliko se vreme provedeno u zavodu iskoristi na način koji će dovesti do njihove što uspešnije reintegracije. Takav pristup podrazumeva nuđenje obrazovanja, stručnog usavršavanja, rad, kao i druge oblike pomoći, koji su primereni i raspoloživi, uključujući i one popravne, moralne, duhovne, socijalne, zdravstvene i sportske prirode. Sve ove aktivnosti se sprovode u odnosu na konkretno lice, u skladu sa njegovim individualnim potrebama i predviđenim programom postupanja. Razlike između života na slobodi i u kazneno-popravnoj ustanovi treba da budu svedene na najmanju moguću meru, uz poštovanje dostojanstva zatvorenika kao ljudskih bića. Pored toga, Pravila u jednom delu insistiraju na tzv. pozitivnoj diskriminaciji pa tako zavodske ustanove moraju preduzeti sve potrebne mere kako bi lica sa invaliditetom, mentalnim smetnjama ili drugim poteškoćama ravnopravno i u punoj meri učestvovala u životu u ustanovi za izvršenje krivičnih sankcija.
Priprema za otpust i individualni tretman
Osuđena lica su prepoznata kao posebna kategorija lica lišenih slobode, a nadovezujući se na Opšta pravila, u ovom delu se naglašava značaj pripreme za otpust, odnosno preduzimanje mera koje osnažuju ideju adekvatnog postpenalnog prihvata, što podrazumeva da kod postupanja sa osuđenicima ne treba naglašavati njihovo isključivanje iz zajednice, već treba isticati njihovu pripadnost društvu. Praktično, to znači da priprema za otpust otpočinje neposredno po prijemu u kazneno-popravnu ustanovu.
Individualizirani programi tretmana i procena rizika
Kako bi se ispunila opšta svrha kazne zatvora, nužno je da postoji individualizovani program postupanja, prilagođen konkretnom osuđenom licu, te da se osuđenici grupišu u različite tretmanske grupe shodno određenom programu postupanja. Mada se direktno ne pominje, u praksi se ovo grupisanje čini na osnovu procenjenog stepena rizika, primenom upitnika za procenu rizika, kapaciteta i potreba osuđenih lica. Radi razdvajanja određenih grupa osuđenika, preporučuje se i postojanje zatvora sa različitim stepenom obezbeđenja.
Podsticanje pozitivnog ponašanja i očuvanje discipline
Da bi se osuđena lica motivisala da prihvate program postupanja, afirmiše se i sistem nagrađivanja koji treba da bude takav da odgovara različitim kategorijama osuđenika i različitim načinima postupanja, a njihov cilj je da podstiču dobro ponašanje i razviju osećaj odgovornosti kod osuđenog lica. Kada je reč o redu i bezbednosti u zavodu, Pravila se jednim delom bave i disciplinskim kažnjavanjem osuđenih lica, pri čemu se polazi od zabrane torture, potom primene načela srazmernosti između učinjenog prestupa i izrečene disciplinske mere, ali i trajanjem određenih mera poput samice i sl.
Unapređenje kvaliteta života i smanjenje povrata
Iako je dat samo kratak pregled nekih od osnovnih načela na kojima počivaju Pravila, treba imati u vidu da njihovo poštovanje suštinski može doprineti poboljšanju kvaliteta života u zatvoru, a time i smanjenju stepena prizonizacije, koja je naročito izražena kod onih lica koja su osuđena na dugotrajne kazne zatvora. Pored toga, to može doprineti i odustajanju u vršenju krivičnih dela, koje se meri odsustvom recidiva.
Nikola Vujičić