Kriminološka istraživanja pokazuju da je obim kriminaliteta osoba sa invaliditetom veoma mali Da položaj osuđenika sa invaliditetom nije dovoljno precizno regulisan, svedoči i činjenica da se osuđenici sa invaliditetom u Pravilniku o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora ne pominju ni u jednom članu. Sve ovo pokazuje da specifičnosti položaja osoba sa invaliditetom nisu na adekvatan način prepoznate u odgovarajućim podzakonskim aktima od značaja za izvršenje krivičnih sankcija zavodskog tipa. Osim toga, većina kazneno-popravnih zavoda u Srbiji nije dostupna osobama sa invaliditetom.
Posebno je težak položaj osuđenika sa mentalnim invaliditetom. Odredbom 12.1 Evropskih zatvorskih pravila je propisano da lica koja su duševno obolela i čije duševno stanje ne dozvoljava da budu u zatvoru moraju biti smeštena u specijalnu ustanovu. Međutim, uprkos tome, primetno je da se određeni broj osuđenih lica sa teškim mentalnim poremećajem nalazi u zavodima za izvršenje krivičnih sankcija u kojima ne postoje odgovarajući uslovi za njihovo lečenje i tretman. Navedene osobe su ili došle sa već postojećim poremećajem u zavod ili su obolele u toku izdržavanja kazne. Ono što predstavlja najveći problem u ostvarivanju prava na adekvatnu medicinsku negu ovih osoba jeste nedostatak edukovanog osoblja, odnosno psihijatara, usled čega se terapija svodi samo na upotrebu medikamenata, a ne i na neki drugi adekvatan rad, na primer u obliku psihoterapije, psihosocijalne rehabilitacije i sl.
Slična situacija je i sa osobama sa fizičkim i senzornim invaliditetom, s obzirom da u zavodima često ne postoje smeštajni i drugi životni uslovi primereni vrsti i stepenu potreba osuđenih sa invaliditetom kojima je za kretanje neophodna upotreba invalidskih kolica ili drugih ortopedskih pomagala. U vezi sa ovim je i osnovno etiološko pitanje malog obima kriminaliteta osoba sa invaliditetom. Prema vladajućoj teoriji frustracije, kriminalitet osoba sa invaliditetom je posledica reakcije na frustraciju koja se javlja zbog njihove isključenosti iz društvenih tokova, što je uslovljeno samim invaliditetom kao ličnim svojstvom. Ipak, prihvatljivije nam se čini stanovište da se kriminalitet osoba sa invaliditetom može objasniti teorijom interakcionizma, pa i etiketiranja, budući da društvo svojim stereotipima i predrasudama stigmatizira osobe sa invaliditetom držeći ih na taj način izvan, kako prosocijalnih, tako i antisocijalnih tokova.
Još jedan od oblika diskriminacije sa kojim se susreću osuđenici sa invaliditetom jeste i nedostatak odgovarajućih tretmana prilagođenih njihovim potrebama. Izražen je problem nepostojanja odgovarajućih okupacionih terapija namenjenih osobama sa invaliditetom. Upravo zbog toga je od izuzetne važnosti posvetiti posebnu pažnju planiranju i realizaciji programa tretmana osuđenika sa invaliditetom, budući da je opšti cilj izdržavanja kazne zatvora da život osuđenika što više približiti životu na slobodi i time ih pripremiti za sve one izazove koje ih očekuju nakon izdržane kazne zatvora i izlaska na slobodu.
Izvor: AI: Wonder
Položaj osuđenika sa invaliditetom, iako težak, moguće je poboljšati. Potrebno je pre svega stvoriti uslove za nesmetan život i rad ove kategorije osuđenika. To se može postići uklanjanjem arhitektonskih barijera i stvaranjem pristupačnog okruženja poštovanjem odgovarajućih arhitektonskih standarda. Pozitivan primer je otvaranje novog Okružnog zatvora u Kragujevcu u kome su opremljene i prostorije za boravak osuđenika sa invaliditetom
Takođe, u cilju ostvarivanja svrhe tretmana osuđenika, neophodno je osmisliti i primeniti odgovarajuće okupacione radionice i druge oblike tretmana, koji moraju biti prilagođeni potrebama osuđenika sa različitim vrstama invaliditeta. Kada je reč o podizanju nivoa medicinske zaštite osoba sa invaliditetom, veoma je važno obezbediti da osuđenici sa invaliditetom budu pod stalnim nadzorom odgovarajućih zdravstvenih službi, imajući u vidu da samo postojanje invaliditeta, u mnogim slučajevima, predstavlja veliki rizik za opšte zdravstveno stanje osuđenika sa invaliditetom. Ovim se ne pledira za uvođenje nekog višeg nivoa zdravstvene zaštite ovih osuđenika u odnosu na opštu osuđeničku populaciju (jer bi takvo postupanje predstavljalo samo po sebi diskriminaciju), već samo ukazuje na specifičnost uticaja invalidnosti na opšte zdravstveno stanje.
Takođe, potrebno je novelirati Pravilnik o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora. Potrebno je obezbediti da Pravilnik bude dostupan na Brajevom pismu ili u odgovarajućem audio zapisu svim osuđenicima oštećenog vida. Osuđenom koji je osoba sa invaliditetom moraju se obezbediti uslovi smeštaja koji odgovaraju njegovim potrebama, stepenu i vrsti invaliditeta. Invaliditet se mora uzimati u obzir i prilikom formiranja grupa za tretman, kako bi se stvorili nesmetani uslovi za realizaciju tretmana prema ovoj kategoriji osuđenika. Osuđenici sa invaliditetom ostvaruju pravo na rad, shodno svojoj radnoj sposobnosti, što je od izuzetnog značaja, imajući u vidu ulogu svrsishodnog i korisnog rada u procesu resocijalizacije osuđenika. Takođe, osuđenicima sa invaliditetom bi trebalo obezbediti usluge personalnih asistenata, čime bi im se u velikoj meri olakšao život u penitencijarnim ustanovama, imajući u vidu da je ova usluga vaninstitucionalne pomoći osobama sa invaliditetom već dostupma u pojedinim gradovima u Srbiji (Beograd, Niš itd). Ovim bi se život osuđenika još više približio pozitivnim aspektima života na slobodi, što je i jedan od ciljeva izricanja i izvršenja krivičnih sankcija. Svi izneti predlozi imaju za cilj da doprinesu poboljšanju položaja osuđenika sa invaliditetom u ustanovama za izvršenje zavodskih sankcija u Srbiji i predstavljaju više ideje nego završeni koncept predloga jer o poboljšanju položaja osuđenika treba stalno brinuti, što je zakonska, a još i više moralna obaveza svih onih koji se na bilo koji način bave problemima od značaja za penologiju i penitencijarni sistem.
Pravo na život bez diskriminacije je jedno od najvažnijih ljudskih prava. Ovog prava nisu lišeni ni osuđenici sa invaliditetom. Poznato je da se na život osuđenika u raznim ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija, projektuju i svi oni socio-ekonomski uslovi života na slobodi. Osobe sa invaliditetom se suočavaju i na slobodi sa brojnim vidovima diskriminacije. U zatvorskoj sredini osuđenici se pored diskriminacije, susreću za deprivacijom sigurnosti koja može otežati, pa i onemogućiti proces njihove resocijalizacije odnosno reintegracije u društvene tokove, što je neophodno za vođenje uspešnog života na slobodi. Zbog toga je neophodno kontinuirano raditi na uklanjanju svih oblika diskriminacije prema osuđenicima sa invaliditetom. Posebno je važno podizati svest, kako osoblja zaposlenih u kazneno-popravnim zavodima i okružnim zatvorima, ostalih osuđenika, ali i samih osuđenika sa invaliditetom da je invaliditet lično svojstvo sa kojim se može živeti na potpunosti način kao sa bilo kojim drugim svojstvom, a nikako bolest koju treba lečiti U ostvarenje ideje resocijalizacije treba istinski verovati u svakom konkretnom slučaju. Jedino će tako krivičnopravni sistem biti istinski delotvoran, a zavodske krivične sankcije opravdati svoje postojanje. Na ovaj način ustanove za izvršenje krivičnih sankcija će postati uistinu mesta za resocijalizaciju lica koja su u nekom periodu svog života došla u sukob sa pravnim i društvenim normama.
Dr Filip Mirić