Osobenosti povrata
U literaturi postoje različita shvatanja i definisanja povrata odnosno recidivizma: krivično-pravni, kriminološki i penološki. Ne ulazeći u raspravljanje o različitim definicijama povrata i različitim kategorijama povratnika, naglašavamo da je prema penološkim shvatanjima povratnik svaka osoba koja je ponovo došla na izdržavanje kazne zatvora. Bez obzira na sve moguće manjkavosti pojedinih određenja, nesporno je da povratnici čine posebnu kategoriju u odnosu na primarne delinkvente, jer oni krivična dela ponavljaju više puta u toku života, a nekima je to i način življenja.
Osobenost povratnika je u tome što su oni već bili podvrgnuti procesu resocijalizacije koji nije dao dobre rezultate. Nesumnjivo je da neefikasnost izdržane kazne, neodgovarajući zatvorski tretman, osobine ličnosti, nezadovoljavajući uslovi života (siromaštvo, nezaposlenost, beskućništvo), nedovoljno i nepotpuno obrazovanje, nesređeni porodični odnosi i uskraćivanje socio-psihološke i materijalne pomoći od strane društva po izlasku iz zatvora, i još mnogi drugi, utiču na rasprostranjenost povrata.
Fotografija: Ana Batrićević
Izlazak iz zatvora nije kraj kažnjavanja?
Da izdržana kazna zatvora ne predstavlja ujedno i kraj kažnjavanja potvrđuju brojna osuđena lica, čiji je život po izdržanoj kazni bio i ostao u senci zatvorskih kapija. Tragovi zatvoreničkog života produbljuju se, između ostalog, i stigmatizacijom okoline. Nameću se pitanja: da li su povratnici oni koji nakon izdržane kazne ne znaju šta da rade sa sobom i svojom slobodom ili su to oni koji se vraćaju u lošije porodično, socio-ekonomsko okruženje od zatvorskog? Da li su stvarni dometi lišenja slobode, uz sve deprivacije, veća prilagođenost uslovima u zatvoru nego povratak u društvenu zajednicu? Da li se u zatvor vraćaju beskućnici, siromašni bez porodice i bližnjih, neobrazovani, stari i bolesni? Da li je vršenje krivičnih dela profesija i izazov?
Zatim, može se postaviti pitanje da li se osuđeno lice može „popraviti“ u zatvoru, van realnog životnog konteksta u kojem je nastalo i nastaje kriminalno ponašanje i u koji se osuđeno lice, po izdržanoj kazni vraća? Društvo se preko kazne i zatvorskog tretmana bavi posledicama, a uslovi i uzroci koji su doveli pojedince u zatvor ostaju nerešeni, ponekad i nepoznati, i često utiču na neuspeh resocijalizacije i povrat. Osuđeno lice izloženo dugogodišnjoj izolaciji i različitim deprivacijama u zatvoru, često izgubi poverenje ne samo u druge ljude nego i u sebe. Pojedinci se, i pored očuvanih odnosa sa ljudima van zatvora, prilagode i lakše adaptiraju na zatvorske uslove nego što se osposobe za život nakon zatvora.
Bez iscrpnijeg proučavanja ličnosti osuđenih lica i saznavanja društvenih okolnosti, koje su prethodile i u koje se bivše osuđeno lice vraća, ne može se istraživati ni problem resocijalizavije niti povrata.
Uobičajeno je mišljenje da se proces resocijalizacije ostvaruje u zatvoru. Međutim, u zatvoru se odvija priprema za resocijalizaciju u društvu i posebna vrsta socijalizacije – resocijalizacije na zatvorsku sredinu. Uspeh institucionalnog tretmana, ma kakav bio, ogleda se i proverava u ponašanju osuđenih lica nakon izlaska iz zatvora.
Nažalost, visok procenat povratnika (procene su od 60 do 70%) ne ide u prilog stanovištu o uspešnosti resocijalizacije. Proizilazi da je uspešnije prilagođavanje na zatvor i da se osuđena lica neretko vraćaju u tu dobro poznatu okolinu. U tom kontekstu, postoje autori koji smatraju da je zatvor, za mnoga osuđena lica, „učionica“ za sticanje i usavršavanje kriminalnog iskustva.
Mogući uzroci povrata u zatvore i neuspeha resocijalizacije su:
– neprimerena kazna,
– ne/odgovarajući tretman i postupci u zatvoru, nekvalifikovanost i manjak osoblja u zatvoru, pretrpani zatvori itd.,
– kriminogene i ostale socio-psihološke karakteristike samih osuđenih lica, posebno psihopata i
– nepovoljan postpenalni prihvat.
Fotografija: Ana Batrićević
Uslovi života u zatvoru
Nesporno je da su prostorni i materijalni uslovi u zatvorima nezadovoljavajući. Zatvori su mahom prenaseljeni, nedostaju pojedini profili stručnjaka među zaposlenima, jak je uticaj neformalnih grupa i „kriminalne infekcije“ nisu retkost. Motivacija osuđenih lica za formalne oblike obrazovanja nije na zavidnom nivou i doživljava se nametnutom obavezom. Zato kazne lišenja slobode dovode do opadanja nivoa obrazovanja i informisanosti što može dovesti do desocijalizacije a ne resocijalizacije (posebno su pogođena obrazovanija osuđena lica).
Neupriličene društvene okolnosti
Institucionalna resocijalizacija i ne/prilike u zatvoru su jedna strana medalje od koje zavisi uspešan povratak osuđenih lica na slobodu. Uz strukturu ličnosti pojedinca, makro i mikro socijalni faktori imaju bitan uticaj na ishod resocijalizacije.
Tome treba dodati i porodične okolnosti – materijalne i stambene prilike, obrazovanje, zaposlenost, porodične odnose i strukturu porodice. Uloga porodice je veoma značajna za postpenalni prihvat jer usled dugotrajnih kazni, i ne samo dugotrajnih, dolazi do raspada porodice i negativnog odnosa njenih članova prema osuđenom licu. Stav porodice i uže društvene sredine prema bivšem osuđenom licu određuje i vrsta krivičnog dela.
Loše porodične prilike, siromaštvo, nezaposlenost i nemogućnost zasnivanja radnog odnosa (zbog prethodno učinjenog krivičnog dela) i pored najboljih mogućih rezultata u zatvorskoj resocijalizaciji, umanjuju šanse za vraćanje u normalan život. Isto važi i za slučajeve kada je pojedincu presudom, na izvesno vreme, zabranjeno bavljenje nekom profesijom. Prema tome, društvene okolnosti mogu biti olakšavajući ili otežavajući faktor u rešavanju životnih problema nakon izlaska iz zatvora. Socio-psihološke karakteristike pojedinca i aktuelne, izmenjene društvene i porodične prilike u koje se vraća, posle dužeg ili kraćeg odsluživanja kazne, presudni su za uspešnost postpenalne resocijalizacije.
Društvene okolnosti koje mogu uticati na recidivizam i neuspeh institucionalne resocijalizacije su:
– opšte društveni uslovi (vladajući sistem vrednosti, društveno-politička stabilnost, stavovi prema bivšim osuđenicima…),
– društveno-ekonomski činioci – potražnja i ponuda radne snage u zavisnosti od pola, starosti, obrazovanja i zanimanja,
– razvijenosti i karakteristika institucija, organizacija i službi za prihvat i pomoć pri izlasku pojedinaca iz zatvora i
– porodični i uži socijalno-kulturni uslovi (stabilnost porodice, materijalne i stambene prilike, struktura lokalnih grupa i sredine u koju se vraća).
Sagledavanjem navedenih faktora otvaraju se i mnoga nerešena pitanja o adekvatnom prihvatu bivših osuđenih lica, kako od strane društva u celini (preko zakonodavnih rešenja i centara za pomoć i podršku) tako i od užeg okruženja.
Fotografija: Ana Batrićević
Posledice dugogodišnjih zatvorskih kazni
Poseban problem su osuđena lica koja su u zatvoru proveli deset i više godina. Neretko, oni su po izlasku iz zatvora stari i bolesni, nemaju gde da odu, porodični odnosi su pokidani i, a njihova deca ih često odbacuju. Osuđeno lice, izloženo dugogodišnjoj socijalnoj izolaciji i različitim zatvorskim deprivacijama, često, izgubi poverenje ne samo u druge ljude nego i u sebe. U takvim situacijama uključivanje u život na slobodi otežano je i ako to lice ima podršku i razumevanje okoline.
Značaj postpenalnog perioda za prevenciju povrata
Odgovarajuća kazna i individualizovan institucionalni tretman ne znače da do povrata neće doći ako društvo, ne pomogne pojedincu po izlasku na slobodu da započne život na društveno prihvatljiv način, pružajući mu psihološku i moralnu podršku uz mogućnost zaposlenja. Naime, recidivizam je često indikator neefikasnosti, ne samo kaznene politike i tretmana u penalnim ustanovama, nego i postpenalnog prihvata i ukupnih društvenih okolnosti.
Potrebno je istaći značaj postpenalnog perioda, probacijskog sistema i njegove povezanosti sa zatvorskim radom na postenalnom prihvatu. Značajnu ulogu u procesu resocijalizacije ima Mreža organizacija za postpenalnu podršku Srbije (MOPPS) koja okuplja sva udruženja sa teritorije Republike Srbije koja se direktno ili indirektno bave pružanjem postpenalne podrške, odnosno sprovode aktivnosti usmerene na poboljšanje položaja lica prema kojima je izvršena neka krivična sankcija.
Važnu ulogu u postpenalnom prihvatu imaju i: saradnja pravosuđa, policije, obrazovnog sistema, socijalne politike i zdravstvenog sistema i nevladinih organizacija kako bi se definisale uloge, obaveze i način komuniciranja između svihzainteresovanih strana. U protivnom, bojimo se da će mnogi opterećeni prošlošću, a uplašeni sadašnjošću, budućnost i „sigurnost“ potražiti na njima dobro znanom mestu.
Prof. dr Branislava Knežić