Osuđena lica se u zatvoru suočavaju sa brojnim deprivacijama i teškoćama. Zbog toga je država dužna da omogući razvoj svakog pojedinca koji se nađe u nekoj zatvorenoj ustanovi i da potpomogne njegovu reintegraciju nakon izlaska na slobodu. Upravo je u tom kontekstu neophodno posmatrati ne samo materijalne uslove za život u zatvoru, već i druge dimenzije zatvorskog života, posebno socijalne kontakte, pristup obrazovanju, stručnom osposobljavanju, rad, slobodne aktivnosti i slično – ne kao pogodnosti, već kao osnovna prava lica lišenih slobode. Poštovanje ovih prava u praksi zahteva prethodno prepoznavanje deprivacija, a potom i potreba i zahteva osuđenih lica tokom boravka u zatvoru. Pri tome, kako se naglašava u preambuli Pravila Ujedinjenih nacija o postupanju sa zatvorenicama i izvršenju nekustodijalnih mera prema ženama izvršiteljkama (tzv. Bankočka pravila), žene u zatvoru čine posebno ranjivu kategoriju, pa imaju posebne potrebe i zahteve u odnosu na mušku zatvoreničku populaciju.
Fotografija 1. Zgrada Kazneno-popravni zavoda za žene u Požarevcu pre renoviranja. Autor: Ana Batrićević. Fotografija je napravljena 2019. godine uz dozvolu Uprave za izvršenje krivičnih sankcija Ministarstva pravde Republike Srbije, a za potrebe istraživanja čiji su rezultati objavljeni u monografiji: Pavićević, O. Ilijić, Lj., & Batrićević, A. (2020). Susret društvenog i biološkog ozelenjavanje zatvorskih zajednica. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.
Ranjivost žena u zatvoru i njihove potrebe
Posebne potebe i zahtevi žena u zatvoru su u neposrednoj vezi sa specifičnostima kriminaliteta žena, s jedne, i položajem žene u društvu, sa druge strane. S tim u vezi, istraživanja upućuju na tri oblika ranjivosti žena: individualnu ranjivost, koja je povezana prevashodno sa niskim nivoom samopoštovanja i vrednovanja sebe, psihološkim problemima i zavisničkim ponašanjima, posebno vezano za zavisnost od narkotika, alkohola i lekova; društvenu ranjivost, koja proizilazi iz položaja žene u društvu, a vezuje se za niži nivo obrazovanja, (ne)zaposlenost i finansijsku/ekonomsku nesamostalnost, ali i društvenu marginalizaciju i stigmatizaciju, posebno u kontekstu patrijarhalne rodne socijalizacije, i relacionu ranjivost, koja se smatra ključnom, a koja upućuje na ranjivost žena u kontekstu porodičnih i partnerskih odnosa (u smislu izloženosti žena viktimizaciji nasiljem) i odsustvo socijalnih kontakata i empatičnih odnosa sa drugima, što kao rezultat ima odsustvo podrške pre, tokom i nakon kazne zatvora.
Polazeći od toga, specifične potrebe žena u zatvoru mogu da se sagledaju prevashodno kroz dimenzije zdravlja (fizičkog, mentalnog i reproduktivnog), materinstva, prethodnog iskustva viktimizacije nasiljem, i socijalne kontakte i podršku. Kada je u pitanju zdravlje žena, primećuje se da je značajno veća stopa mentalnih bolesti, odnosno poremećaja u populaciji osuđenica nego u opštoj populaciji žena: jedno istraživanje sprovedeno u državi Novi Juži Vels u Australiji pokazalo je da 30% osuđenica koje su na izdržavanju zatvorske kazne pati od teškog oblika depresije.[1] Mentalno zdravlje je neretko povezano sa prethodnim iskustvom višegodišnje viktimizacije žene partnerskim nasiljem ili sa iskustvom nekog drugog oblika rodno zasnovanog nasilja (na primer, seksualno zlostavljanje, trgovina ženama i slično). Posebne potrebe osuđenica proizilaze i iz činjenice da veliki broj njih ima problem sa zavisničkim ponašanjima, pre svega sa zavisnošću od psihoaktivnih supstanci i alkohola: stopa zavisnosti od supstanci je viša kod osuđenica neko osuđenika, dok je verovatnoća zavisnosti čak 10 puta veća u populaciji osuđenica nego žena u opštoj populaciji. U neposrednoj vezi sa zavisničkim ponašanjima, ali i sa prethodnom viktimizacijom seksualnim nasljem je i činjenica da osuđenice često imaju problem sa hepatitisom C, polno prenosivim bolestima ili su zaražene HIV virusom. Uz sve to, žene imaju specifične zdravstvene (ginekološke) potrebe povezane sa reproduktivnim zdravljem.
Većina osuđenica ima istoriju prethodnog psihičkog, fizičkog i seksualnog nasilja, a neretko žene vrše kivično delo prema svojim zlostavljačima.[2] To upućuje na potrebu obezbeđivanja sigurnog prostora u zatvoru, u kome će kroz odgovarajuće oblike pomoći i podrške, razumevanje i neosuđivanje, žene biti osnažene za prevazilaženje traume i oporavak od posledica viktimizacije. Uz to, potreban je i rad usmeren na jačanje kapaciteta osuđenica za prepoznavanje nasilja, viktimizacije i psihičkih procesa u sebi i drugima vezano za nasilje i reagovanje na njega na konstruktivan način.
Odvajanje od kuće, te fizičko i psihičko razdvajanje od dece i porodice je svakako najteža psihološka posledica zatvaranja za žene, odnosno najteži vid zatvorske deprivacije (deprivacija majčinstva). Žene su najčešće jedini ili primarni staratelj dece, često samohrane majke. Boravak u zatvoru žene onemogućava da ostvare svoju ulogu majke, da brinu o detetu/deci, njihovom razvoju, vaspitanju i obrazovanju. Jedno skorije istraživanje sprovedeno u Kazneno-popravnom zavodu za žene u Požarevcu je pokazalo da osuđenicama najviše nedostaje kontakt sa decom i roditeljima, kao i da roditelje i decu vide kao glavne izvore podrške tokom izdržavanja kazne. Zato je jedna od ključnih potreba osuđenica upravo potreba za redovnim kontaktima sa decom i porodicom, iako želju za stalnim kontaktom i boravkom uz decu ne umanjuju čak ni posete ni telefonski razgovori. Međutim, posete su često otežane, mahom zbog finansijskih problema i uglavnom velike udaljenosti zatvora od mesta u kome žive porodica i/ili deca osuđenice. Najzad, osuđenice često imaju potrebu za dodatnim ovladavanjem veštinama roditeljstva, ali i za sticanjem drugih znanja i veština koje će omogućiti lakšu reintegraciju nakon izlaska na slobodu.
Rodno senzitivan pristup ženama u zatvoru
Prepoznavanje potreba osuđenih žena, razumevanje njihovog ukupnog položaja, osnaživanje i podrška tokom i nakon kazne zatvora su od ključne važnosti za prihvat žena po izlasku iz zatvora, njihovu reintegraciju i socijalnu inkluziju. To, između ostalog, zahteva rodno senzitivan pristup osuđenicama tokom izdržavanja kazne zatvora. Rodno specifičan tretman u zatvoru podrazumeva da se vodi računa o rodnim ulogama i ženskoj socijalizaciji, da se radi na osnaživanju žena i podržavanju njihove aktivne uloge, te da se u radu sa osuđenicama posebna pažnja posveti specifično ženskim problemima, naročito pitanjima ranije viktimizacije nasiljem, roditeljskim veštinama, mehanizmima reagovanja na različite životne situacije, samovrednovanju i samopoštovanju. Dakle, rodno specifični programi za žene u zatvoru treba da obuhvate različite aspekte ženskog života, pre, tokom i nakon zatvora, da koristite različite metode i tehnike u radu sa zatvorenicama i da budu razvijani i implementirani uz poštovanje osnovnih feminističkih principa i principa pozitivne kriminologije i viktimologije.[3]
Prof. dr Sanja Ćopić
[1] Mallicoat, S. (2012). Women and Crime: A Text/Reader, SAGE Text/Reader Series in Criminology and Criminal Justice.
[2] Nikolić-Ristanović, V. (2000). Od žrtve do zatvorenice – nasilje u porodici i kriminalitet žena. Beograd: Viktimološko društvo Srbije i Prometej-Beograd.
[3] Nikolić-Ristanović, V., & Ćopić, S. (2015). Programs for female prisoners and positive criminology and victimology: the case of Serbia. In N. Ronel, & D. Segev (Eds.), Positive Criminology (pp. 319-338). Oxon, New York: Routledge.